Waa Maxay Heshiisyada Caalamiga / Dawliga ah?

Heshiisyada Caalamiga / Dawliga ah

Heshiisyada dawliga waxay door muhiim ah ka qaateen samaysanka iyo abuuranka qodobada qaanuunka dawliga ah, waxaana lagu tiriyaa in ay yihiin isha ugu muhiimsan ee qaanuunka dawliga ahi uu kasoo unkumo, nidaamka asaasiga ah ee maxkamadda cadaaladda aduunkuna (ICJ) marka uu taxayay masaadirta iyo ilaha qaanuunka dawliga ah wuxuu ka dhigay heshiisyada dawliga ah isha iyo saldhigga u horeeya uguna muhiimsan ee uu leeyahay qaanuunka dawliga ahi, waxaana lagu tiriyaa heshiisyada dawliga ahi in ay maanta yihiin lafdhabarta qaanunka dawliga ah iyo isha ugu muhiimsan uguna muuqaalka dheer, taas oo ay keentay in ay yartahay khilaafka iyo muranka hadhow ka dhalan kara heshiisyadaas, waana wadada ugu muhiimsan ee maanta ay dawladuhu ku cabiraan rabitaankooda.

Bulsho weynta duniduna waqti horeetaba waxay u aqoonsatay heshiisyadu in ay yihiin wadada koobaad ee xidhiidhka dhexmari kara dawladaha, isticmaalka heshiisyaduna wuxuu sii xoogaystay kor u kac weyna sameeyay ilaa uu ku dhawaaday in uu noqdo wadada kaliya ee ay kuwada xidhiidhi karaan laba dawladood wixii ka danbeeyay dagaalkii labaad ee dunida, xiligaas oo dawladaha dunidu dhamaantood ama badankoodu ay wada saxiixeen heshiisyo waaweyn oo dunida korkeeda saameyn weyn ku yeeshay, sida Axdigii Qaramada Midoobay (Charter of the United Nations), Heshiiskii Fiyeena ee Xidhiidhka Dublamaasiyeed (Vienna Convention on Diplomatic Relations) heshiisyadii qaanuunka badaha (United Nations Convention on the Law of the Sea) ee 1982dii .

Mujtamaca dawliga ahina wuxuu bilaabay in uu dejiyo sharci iyo qaanuun nidaamiya heshiisyada dawliga ah sanadkii 1969kiina waxaana sanadkaa soo baxay  Axdigii Fiyeena ee qaanuunka heshiisyada dawliga ah (Vienna Convention on the Law of Treaties) .

           Waa Maxay Qaanuunka Dawliga ahi? Guji Halkan 

Qeexidda Heshiisyada Dawliga ah:

Qodobka 2aad ee Heshiiskii Fiyeena ee gundhiga u noqday qaanuunka heshiisyada dawliga ah  ee sanadkii 1969kii wuxuuu ku qeexay heshiiska dawliga ah in uu yahay: "heshiis qoraal  ah oo dhexmara laba dawladood ama ka badan, kaas oo hoos imaanaya qaanuunka dawliga ah, haku qornaado hal dhukumiinti ama wax ka badan oo isku xidhan, magacuu doonana ha wato"[1].

Waxaa inooga cadaanaya qeexidaas kore ee aynu soo xusnay in heshiiska dawliga ahi uu u koobsanayo si asaasi ah unugyadan  soo socda:

-         Heshiisku in uu yahay mid dhex maray laba dhinac oo ka mida dadka qaanunka dawliga ah (Subject of international Law)[2].

-         Heshiiskaasi in uu yahay mid qoran.

-         Heshiiskaasi in uu yahay mid hoos imaanaya qawaacidda iyo qodobadda qaanuunka dawliga ah.

-         Ujeedada heshiisku in uu yahay in uu dhaliyo raad qaanuuneed.

1. Heshiisku in uu yahay mid dhex maray laba dhinac oo ka mida dadka qaanunka dawliga ah:

Heshiisku waa in uu noqdaa mid dhexmaray laba dhinac oo mid kastaayiba uu ku leeyahay qaanuunka dawliga ah shakhsiyad qaanuuneed, laakinse hadii uu heshiisku yahay mid dhexmaray dawlad iyo shirkad caalami ah oo jinsiyada badan (Multinational Companies), heshiiskaas looma aqoonsanayo in uu yahay heshiis dawli ah, waayo shirkadaha caalamiga ah ee jinsiyadaha badani kama mid ahan dadka qaanuunka dawliga ah, mana kulahan qaanuunka dawliga ah shakhsiyad qaanuuneed, mabda'aasi waa ka ay qaadatay Maxkamadda Cadliga Dawliga ah (ICJ) markii ay ka garnaqaysay dacwadii u dhaxaysay dawladda Iiraan iyo Ingiriiska ee ku saabsanaa heshiiskii dhexmaray  shirkadda Anglo-Iranian Oil Company (AIOC) iyo dawladii Iiraan sanadkii 1933dii taas oo ay ku doodaysay dawladda Ingiriisku in uu heshiisku ahaa heshiis dhexmaray labada dawladood, halka Iiraana ay ku doodaysay in heshiisku uu yahay heshiis dhexmaray dawlad iyo shirkad ajnebi ah, go'aankay maxkamaddu qaadatayna u ahaa in heshiiskaasi aanu ahayn heshiis dawli ah ee uu yahay heshiisksaasi mid dhexmaray dawlad iyo shirkad ajnabi ah aanuna yeelanaynin sifo heshiis dawli ah.

              Waa Maxay Xeerka Ciqaabta Soomaaliyeed? Guji Halkan 

2. Heshiisku waa in uu yahay mid qoran:

Sidoo kale heshiiska dawliga ahi waa in uu noqdaa mid qoran sida ku xusan Heshiiski Fiyeena 1969kii qodobkiisa 2aad, laakinse qoritaan la'aanta heshiisku ma ahan mid saamaynaysa awoodiisa qaanuuneed, sidaasna waxaa ayiday oo xoojiyay Maxkamadda Cadliga Dawliga ah markii ay ka garnaqaysay dacwaddii greenland ta bari ee ay dhinacyada ka ahaayeen Denmark iyo Norway, ayna usoo gudbisay Denmark maxkamadda codsigeedi ahaa in ay maxkamaddu ku xukunto sharci darrada sheegashada Norway ay sheegatay sanadkii 1931kii in ay greenland ay tahay qayb ka mida dhulkeeda, iyadoo Norway u cuskatay dacwadeedaas in wasiirkii arimaha dibadda Norway uu cadeeyay ogolaadayna sanadkiii 1919kii in hawlaha ay ka wado dawlada Denmark greenland aysan wax caqabada kala kulmayn dhanka Norway, ayna ku ixtiraamayaan u madaxbanaanida Denmark greenland, waxayna Maxkamaddu ka gaartay go'aan ah in balanqaadka afeed ee uu sameeyay wasiirka arimaha dibada Norway isagoo wadankiisa ku matalaya xilli uu ku jiro wadahadalo dublamaasiyeed ee uu la leeyahay dawlad kale in ay dawladdaas qasab ku tahay heshiiska wasiirkoodaas arimo dibadeed usoo gooyay walow yaanayba ahaanin kuwa qorane.

3. Heshiisku waa in uu ahaadaa mid hoos imaanaya qawaacidda iyo qodobadda qaanuunka dawliga ah:

Qodobkanina wuxuu meesha ka saaraya dhamaan heshiisyada aan hoos imaanayn qaanuunka dawliga ah taas oo dhexmarta dadka qaanuunka dawliga ah sida heshiisyada dhexmara laba dawladood ee ay ku kala iibsadaan dhisme ku yaal labada dawladood midood ama heshiisyada ay dawladi ugu ogolanaayso in ay dawlad kale ka faaidaysato qayb dhulkeeda ka mida.

          Waa Maxay Xeerka Madaniga Soomaaliyeed? Guji Halkan

4. Ujeedada heshiisku in uu yahay in uu dhaliyo raad qaanuuneed:

Danta iyo ujeedada heshiiska dhexmaraya laba dawladood waa in ay tahay in uu dhaliyo raad qaanuuneed oo uu keeno iswaydaarsi xuquuq iyo waajibaad, dhinackastana heshiiska uu ka kororsadaa xuquuq uu dheefsado iyo waajibaad lagu leeyahay oo laga rabo in uu guto, waxaana meesha ku baxaya heshiisyada aan lahayn raadka qaanuuneed sida is afgaradka gentalmanska (gentlemen's agreement) loo yaqaano kaas oo dhexmara dublamaasiyiinta dawladaha kala matalaya laakinse ay heshiiska ku galaan naf ahaantooda iyaga oo aan matalayn dawladahooda, sida heshiisyada iyo balanqaadaha dublamaasiyiintu isu balanqaadan ama ku heshiiyaan in ay hab siyaasadeed gooniya raaci doonan kuna dhaqmi doonaan, ama heshiiska ay ku heshiiyaan in ay dawlad gooniya ka qaataan go'aan isku mida, heshiisyada noocan ihina ma lahan wax raad iyo saamayn qaanuuneed ah, waxa kaliya ee ka dhalanayana waa waajib macnawi ah iyo mid damiir iyo akhlaaqeed oo laga rabo dublamaasigaasi in uu oofiyo balantiisi oo kaliya.

Magacyada Kala Duwan ee Heshiisyada:

Sida aynu kor kusoo xusnay heshiiska dawliga ahi wuxuu yeelan karaa magacyo badan oo laakiinse isku hal macno isugu soo biyo shubanaya waxaana ka mida magacyadaas[3]:

Treaty: waxaana badanka ereyga Treaty looga magac dhigaa heshiisyada muhiimka ah ee  xoogga saaraya arimaha siyaasadeed ama ciidanka sida Westphalia Treaty 1648, Versailles Treaty 1919kii, iyo Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons 1968dii.

Convention: magacanina wuxuu inta badan u gaaryahay heshiisyada dawliga ah ee xoogga saaraya ama abuuraya  mawduucyada qaanuuneed sida Vienna Convention on Diplomatic Relations ee sanadkii 1961dii kaas oo nidaaminayay qaanuunka dublaamisiyeed ee dawliga ah, Geneva Conventions 1949kii oo ahaa afartii heshiis ee nidaaminayay qaanuunka dawliga ah ee bini-aadantinimada, United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS) 1982dii kaas oo nidaamiyay qawaaninta dawliga ah ee badaha, iyo Vienna Convention on the Law of Treaties 1969, kaas oo nidaamiyay qaanuunka gelista heshiisyada iyo mucaahadaadka dawliga ah.

Accord: magacanina wuxuu u gaaryahay heshiisyada dawliga ah ee aan lahayn sifada siyaasadeed sida heshiisyada gacansi iyo kuwa maaliyeed waxaana tusaale inoo noqon kara heshiiskii World Trade Organization (WTO) Accord kaas oo ahaa heshiiskii lagu dhisay hay'adda Ganacsiga Aduunka.

Protocol: waxaa lagu magaacaba heshiisyada quseeya wax kabadalka iyo wax ku darista lagu sameeyo heshiis hore oo jiray sida Geneva Protocols 1977dii kuwaas oo ku lifaaqnaa waxna ka badalay  heshiiskii Geneva Conventions 1949kii.

Charter: waa heshiiska ama Axdi-Qarameedka lagu dhiso ayna ka abuurmaan Ururo Caalami ah oo dawladaha dunidu badankoodu qayb ka yihiin ama Urur goboleedo  dawlado badan qayb ka yihiin ah sida United Nations Charter iyo Arab League Charter[4].

Habka dhaqanka dawliga ah iyo tacaamulkiisiba waxaa ku sugmay in dhamaan magacyadaasi oo idil ay ka turjumayaan kuna tusinayaan in ay yihiin heshiis dhex maray laba dawladood iyo kabadan, waxaana sidaa sii adkeeyay heshiiskii Fiyeena ee jideeyay Qaanuunka Heshiisyada Dawliga ah sanadii 1969kii.

           W/Q: Khaalid Jaamac Geelle

            Xogtan oo Dhamaystiran ugu laabo Buugga Barashada Cilmiga Qaanuunka.

---

[1] Fiiri qodobka 2aad ee axdigii fiyeena ee qaanuunka heshiisyada ( VIENNA CONVENTION ON THE LAW OF TREATIES)

[2]  Hore waxaan usoo xusnay in Dadka Qaanuunka Dawliga ah (Subject of International Law) ay yihiin Dawladaha iyo Hay’adaha Caalamiga ah.

[3] Fiiri:  D.J HARRIS , cases and Materials on International law , West Group , USA , 2003 2nd Ed. P.338.

[4]  Waxaa xusid mudan in farqi u dhexeeyo Baaq (Declaration) iyo dhamaan erayada aan  kor kusoo xusnay ee kala ahaa Treaty, Convention, Accord, Protocol iyo Charter, farqigaas oo ah in  baaqu aanu lahayn  awood sharci uu ku khasbo dawladaha aan hirgelin axkaamtiisa (non-legal binding), halka kuwa kale ay leeyihiin awood sharciyeed, oo ay ku khasbi karaan dawladdii qayb ka noqota ee ka baaqsata hirgelinta axkaamtiisa (legal binding).