Hawlaha ka Horeeya Dhegaysiga Dacwadda Ciqaabeed

Shaqada Xeer ilaalinta ka hor dhegaysiga Dacwadda:

Qodobka 70aad ee XHC.

Marka xafiiska xeer ilaaliyuhu helo warbixinta booliiska iyo gungaadhkiisa goortaa waxaa la gudboon sadex arimood mid inuu yeelo:

1.      Haddii ay ula muuqato in dambi dhacay uuna galay eedaysanuhu, lana hayo marag muujin maxkamad lagu hor keeni karo, wuxuu goorta:

A.    Qorayaa xaashida ama warqadda eedaynta, sida ku xusan qodobka 71aad ee XHC.

B.     Wuxuu hordhigayaa eedda maxkamadda awoodda u leh.

C.     ka codsanayaa Maxkamadda inay cayinto taariikhda dhegaysiga dacwada iyo in ay qaado talaabooyinka lama-huraanka u ah dhegaysiga dacwada.

2.      Haddii ay ula muuqato xafiiska xeer ilaalinta in marag muujinta lasoo ururiyay aysan ahayn mid ku filan oo eedaysanaha maxkamad lagu horgeyn karo ama uusan ahayn eedaysunuhu qofka danbiga galay, waxaa markaa xafiiska xeer ilaalinta u furan oo uu  awood u leeyahay laba arimood midood:

A.    In uu amro in baadhis kale la sameeyo, hadduu filayo in baadhitaanadaasi ay keeni doonaan cadaymo hor leh oo wax iftiiminaya.

B.     In uu xidho gal dacwadeedka oo dacwadda oodo sida ku tilmaaman qodobka 72aad ee XHC.

3.      Haddii ay u cadaato xafiiska xeerka ilaalinta:

1)     in aan la galin danbi.

2)     in danbiga uusan gelin eeddaysanuhu.

3)     in eedaysanuhu aanu ahayn eed qaad/ mid qaadi karaya masuuliyad danbi:

a)     uu yahay qof qaba xanuun maxkaxeed ayna maqantahay kartidiisi garashada, qodobka 50 XC.

b)     Qofku aanu ahayn marka uu danbiga galay mid da’diisu gaadhay 14 sano, qodobka 59aad ee XC.

4)     In Danbigu Baaba’ay:

a)     Eedaysanaha oo geediyooday awgii, Qodobka 143aad ee XC.

b)     Eedaysanaha oo la Cafiyay awgii, Qodobka 145aad ee XC.

c)     Dhibanaha oo ashkatadii la laabtay.

d)     Dhibanaha oo isagoo aan ashkato soo gudbin geeriyooday.

e)     Khilaafaadkii la dhameeyay si waafaqsan qodobka 146XC.

5)     In aan dacwad lagu oogi karin eedaysanaha, sababtoo ah:

a)     Danbiga taagani uu yahay mid lagu oogo cabashada dhibanaha cabashadiina aan la samaynin.

b)     Isla dhacdadan/danbigan in si kama danbays ah loogu xukumay, ama loogu waayay, ama si sharci ah loogu ooday.

c)     Ogolaanshihii lagama maarmaanka u ahaa oogitaanka dacwadda, oo aan la bixin amase ladiiday[1].

d)     Mudadii dhaqaajinta dacwadda ee danbiga u dhignayd oo dhacday.

Xaaladahan kor ku xusan haddii midkood la helo  Xeer Ilaaliyaha Guud, isagoo sababaynaya soona bandhigaya cadaymaha arrinta ku haboon, wuxuu ka codsanayaa Maxkamadda ikhtisaaska u leh in ay baabi’iso dacwada kana qaadato talaabooyinka kale ee ku haboon.

       Maxkamadaha Qaada Dacwadaha Ciqaabta  Guji Halkan

Qaabka Qorista Xaashida Eedda

Qodobka 71aad ee XHC.

Shaqada ugu horeysa ee laga sugayo xafiiska xeer ilaalinta marka uu ku qanco gungaadhka booliiska, ayna la noqoto in eeddaysanuhuna yahay cidda geysatay, waa qorista xaashida eedda, sida ku cad qodobka 71aad ee XCH.

Xaashida Eeddu waxay noqonaysaa laba nuqul oo isku mid ah oo ay ku qoran yihiin;

1.      magaca hay’ada samaysay xaashida eeda.

2.      taariikhda la soo saaray.

3.      astaamaha guud ee eedaysanaha ah, haddii aan la garanayn, tilmaamo kale oo caqligal ah oo si suggan loogu aqoonsan karo.

4.      denbiga lagu eedeeya oo uu weheliyo hadal qeexan oo muujinaya falka dhismaha denbigu ku qotomo oo ay ku jirto waqtiga dhacay iyo goobta denbigu ka dhacay iyo qofka ama shayga denbiga laga galay.

5.      Sharciga, iyo Qodobada xeerka ah ee lagu xadgudbay.

6.      Xusida duruufaha cuslaynta, marka laga reebo caadaystanimada danbiga, iyo duruufaha keeni kara in talaabooyin ammaan laga qaado iyo qodobada ay kuwaasi la xidhiidhaan.

7.      Astaamaha guud ee qofka dhibanaha ka ah denbiga iyo qofka duruufaha denbigu muujiyeen in uu noqday bilaa dembi.

8.      Tilmaamida haddiiba eedaysanaha uu yahay mid lagu hayo ku meel gaadh ah ama uu yahay dibad joog.

9.      Saxeexa masuulka sameeyay eeda iyo shaambada xafiiska.

Haddii eeddaysanaha lagu eedeeyay hal danbi wax ka badan waa in mid mid loo lanbariyaa ama loo qoraa, sidoo kale haddii eedaysanayaashu ka badan yihiin hal qof waa in xaashida eedda  lagu muujiyaa cid walbo oo dambiga loo haysto ama lagu eedeynayo, iyo astaamaha eeddaysane walba u gaarka ah.

Inta lagu guda jiro dhegaysiga dacwadda ee maxkamadda darajada 1aad xafiska xeer ilaalnta waxaa u furan in uu wax ka badalo eedda marka ay maxkamaddu ka ogolaato, markaana waxaaa dhinacyada u furan in ay codsadaan  in dhegeysigii marqaatiyada hore loo dhegaystay lagu celiyo iyo in lasoo bandhigo caddeymo cusub oo la jaanqaadi karo wax ka badalka eedda, sidoo kale xafiiska xeer ilaalinta waxaa u furan, kadib markii ay maxkamaddu ka ogolaato in uu la laabto eedda ka hor inta aan la soo gababayn dhegaysiga dacwadda maxkamadda darajada 1aad, fiiri qodobada 111aad iyo 112aad ee XHC.

         Goormaa Qofka Lagu Sii Deyn karaa Damaanad? Guji Halkan

Oodista Dacwadda ama Gal Xidhista

Qodobka 72aad ee XHC

Marka ay ula muuqato xafiiska xeer ilaalinta in marag muujinta lasoo ururiyay aysan ahayn mid ku filan oo eedaysanaha maxkamad lagu horgeyn karo ama uusan ahayn eedaysunuhu qofka danbiga galay, waxaa xafiiska xeer ilaalinta u furan oo uu  awood u leeyahay laba arimood midood:

A.    In uu amro in baadhis kale la sameeyo, hadduu filayo in baadhitaanadaasi ay keeni doonaan cadaymo hor leh oo wax iftiiminaya.

B.     In uu xidho gal dacwadeedka oo dacwadda oodo sida ku tilmaaman qodobka 72aad ee XHC.

Haddii go’aanka oodista dacwaddu uusan xeer ilaaliyaha guud laftigiisu qaadan, xafiiska go’aankaas qaadanaya, wuxuu nuqul go’aankiisa ah u dirayaa xeer ilaaliyaha guud, kaas oo ansixin kara go’aankaas ama dalban kara in loo keeno dhamaan galka dacwaddaas khuseeya.

Xeer ilaaliyaha guud marka uu darso gal dacwadeedka uuna arko in uusan haboonayn go’aanka oodistu, wuxuu baab’inaya go’aankii xafiisku soo saaray, wuxuuna amrayaa:

1.      In dacwaddii lagu oogo eedaysanaha.

2.      Ama in baadhis cusub oo dheeraada loo diro dacwadda.

Haddii uu go’aansado xeer ilaaliyuha guudi oodista dacwadda wuxuu go’aankiisa oodista:

1.      U dirayaa maxkamadda awoodda uleh, taas oo qaadaysa talaaboyinka ku xusan Q.76aad.

2.      Wuxuu go’aankaas ogaysiinayaa eedaysanaha.

Haddii xeer ilaaliyaha guudi uu ansixiyo go’aanka oodista dacwadda, haddii mar danbe la helo caddaymo cusub, kuwaas oo keligood ama marka kuwii hore ay is biirsadaan bayaaminaya in danbi dhacay, eedaysanuhuna uu danbigaas galay, wuxuu tirtirayaa xeer ilaaliyaha guudi go’aankii oodista dacwadda.

Waa maxay Farqiga u Dhexeeya Oodista Dacwadda iyo Eed la Laabashada:

Arinta gal xidhista ee ku xusan qodobka 72aad ee XHC iyo eed la laabashada maxkamadda horteeda ka dhacda ee ku xusan qodobka 112aad ee XHC, waxa ay ku kala duwan yihiin arimaha hoos ku xusan:

1-     Gal xidhistu ama oodistu waxay ka horeeysaa dhagaysiga dacwadda, eed la laabashaduna waxa ay ka hor dhacdaa maxkamadda horteeda, inta lagu jiro dhegaysiga dacwadda.

2-     Go’aanka laga soo saaro eed la laabashada, inta lagu guda jiro dhegaysiga dacwadda waxa uu la mid yahay xukun oo eedaysanaha markale laguma soo oogi karo isla danbigii hore loogu soo eedeeyay, laakinse gal xidhista ama oodista dacwadda inta aysan bilaabmin dhacda lama mid aha xukun, haddii cadaymo kale oo cusub ay soo baxaan xafiiska xeer ilaalintu wuxuu awood u leeyahay in uu isla dacwaddii markale soo oogo.

3-     Gal xidhis kasta waxa ay u baahantahay ogolaanshaha xeer ilaaliyaha guud laf ahaantiisa, laakinse eed la laabashada timaada marka lagu guda jiro dhegaysiga dacwadda maxkamada horteeda, waxaa la eegayaa ciqaabta ku xusan dembiga eedda, haddii denbiga ciqaabtiisu ka yartahay sadex sano oo xadhig ah, uma baahna ogolaanshaha xeer ilaaliyaha guud laf ahaantiisa, ee waxaa eedda la laaban kara cidda markaa xafiiska matalaysa, dambiyada ciqaabtoodu ka badan tahay 3 sano oo xadhig ah waxaana loo baahanyahay ogolaansho qoraal ah, oo uu soo qoray xeer ilaaliyaha guud laf ahaantiisu, fiiri qododka 6aad ee xeer LR1 ee soo baxay 17 february 1968dii, kaas oo wax lagaga badalay Xeerka Habka Ciqaabta.

Ogolaanshaha ku Oogidda Dacwo Ciqaabeedeed:

Qodobka 74aad

Xildhibaanada golaha shacabka iyo kuwa aqalka sre laguma soo oogi karo dacwad ciqaabeed, haddii aan fasax loo haysan, cidda kaliya ee fasixi karta in xildhibaan lagu oogo dacwad ciqaabeed waa golaha uu ka tirsan yahay xildhibaanku, ha noqdo golaha shacabka ama aqalka sare, sida ku cad qodobada 70aad iyo 78aad ee Dastuurka KMG ah.

Sidoo kale xubnaha Hay’adaha garsoorka sida garsoorayaasha iyo xeer ilaaliyaasha laguma oogi karo dacwad ciqaaab ah haddii aan fasax looga haysan golaha adeegga garsoorka, sida uu qabo faqradda 3aad ee qodobka 106aad ee dastuurka KMG ah.

Sidoo kale waxaa xasaanad ama dhawrsanaan leh:

A.    Hanti-dhawrayaasha.

B.     Gudoomiyaasha gobol.

C.     Gudoomiyaasha Degmooyinka.

D.    Gudoomiyayaasha Golayaasha Deegaanka.

Xaaladoodana waxaa lagu dabaqayaa sida uu jideeyay qodobka 74aad ee XHC, oo qeexaya in aysan jiri karin dacwad oogid lagu samayn karo, haddii aan marka hore laga haysan ogolaansho rasmi ah oo qoraal ah wasiirka awqaafta iyo cadaaladda.

       Horgeynta Eedaysanaha Maxkamadda  Guji Halkan

Shaqada Garsooraha ka hor Dhegaysiga Dacwadda

Muddaynta taariikhda Dhagaysiga dacwadda & talaaboyinka la xidhiidha:

Qodobka 75aad

Garsooraha awoodda u lihi marka ay soo gaadho xaashida eedda ee kasoo baxday xafiiska xeerka ilaalinta waa:

1.      In uu muddeeyaa dhageysiga dacwadda, meesha iyo saacadda la qaadi doono.

2.      In uu qoraa qoraalka warqadda soo wadista ama u yeedhidda eedaysana iyadoo lagu lifaaqayo warqaddii eedaynta.

3.      In la amro gaadhsiinta muddaynta dooda eedaysanaha, xeer ilaalinta, dhibanaha iyo markhaatiyaasha.

4.      In loo qabto eedaysanaha qareen marki sharcigu qasab ka dhigayo, asaguna uusan awoodin in uu qabsado qareen difaaca.

Ooditaanka Dacwadda marka dhinacyadu dalbadaan:

Qodobka:76aad

Dhanka kale marka ay garsooraha soo gaadho gal xidhista ku xusan qodobka 72aad ee XHC, garsooraha waa in uu amraa siidaynta eedaysanaha si degdeg ah, haddii eedaysanuhu ku xiranyahay xabsiga, waxaa kale oo uu garsooruhu amrayaa tirtirada talaabooyinka amaan, haddii ay jiraan talaabooyin nabadgelyo, haddii eedaysanuhu uu ku jiray damaanad uuna haystay xoriyad KMG ah, wuxuu amrayaa in la baabi’iyo ama la tirtiro culayska damaanadeed ee lagu waajibiyay si waafaqsan tilmaamaha faqradda 2aad ee qodabka 59aad lagana xoreeyo damiintaha damaanadii, waxaana loo celinayaa cudhaadhii ka taalay maxkamadda, si waafaqsan faqradda koobaad ee qodobka 61aad.

Amarka Oodista Dacwadda iyo Tallaabooyinka la Xidhiidha:

Qodobka 77aad:

Marka ay u cadaato xafiiska xeer ilaalinta in aan la gelin danbi, ama eedaysanuhu uu san ahayn kii danbiga galay, ama aanu ahayn masuul danbi, ama la cafiyay ama la laabtay cabashadii, iyo xaaladaha kale ee ku xusan qodobka 72aad ee aynu hore usoo sheegnay, wuxuu xeer ilaayaha guudi ka codsanayaa maxkamadda awoodda u leh in uu baabi’iyo dacwadda kana qaado talaabooyinka kale ee ku haboon, fiiri qodobka 70aad, kadibna waa in maxkamaddu soo saartaa go’aan la xiriira in dacwaddu oodantay.

Amarka Horkeenidda Eedaysanaha Maxkamadda

Qodobka 79aad

Amarka ah in eedaysanaha la hor keeno Maxkamadda waxa uu ka koobnaanayaa amar, ku socda maamulka eedaysanaha ku haya xabsiga, oo ah in eedaysaha la keeno Maxkamadda awood u leh horteeda wakhtiga iyo goobta la cadeeyay si uu markaasi eedaysanuhu uga jawaabo eedyno khaas ah.

      Habka Duridda Xukunada Ciqaabta? Guji Halkan

Amarka u Yeedhitaanka Dhibanaha iyo Maragyada

80aad.

Garsooruhu wuxuu soo saari karayaa amarka loogu yeedhayo dhibanaha ama maragyadii wax ka ogaa duruufaha dacwadda.

    Halkan ka Degso Xeerka Ciqaabta  Guji Halkan 

   Halkan ka Degso Xeerka Madaniga Guji Halkan

---

[1] Qodobka 13aad Faqradiisa 5aad XHC: “Dacwadaha ogolaansho qoraal ahi yahay lagama maarmaan, waa in codsigaa la waydiistaa Xeer-Ilaaliyaha guud, ka hor intaan la soo saarin wax amar qabasho ah oo lid ku ah eedaysanaha. Haddii eedaysanaha la qabtay isagoo fal denbiyeed faraha kula jira waa in ogolaanshahaa isla markiiba la helaa”.